|
SIFATLAR
1) NİTELEME SIFATLARI
* İsimlerin şeklini, durumunu, hareketini, rengini, kısacası kalıcı özelliklerini gösteren sıfatlardır. Nitelene sıfatları isimlere sorulan “nasıl” sorusunun cevabıdır.
Penceresinden kavak ağaçları görünen / bir sağlık ocağı
Yanaklarımı pembeleştiren / makaslar
Uçuşan / pamukçuklar
Kavakları silkeleyen / rüzgâr
Koca / bahçe
Tasasız / gözler
Güzel / çerçeveler
Kocaman / bir masası ve koltuğu
Mavi deniz, tatlı su, kötü gün, yakın arkadaş, çalışkan öğrenci, susuz yaz, yuvarlak masa, bayan memur, erkek adam, temiz giysi, güzel insan, düz yol, çatal çivi, sivri tepe, yassı burun...
Adlaşmış Sıfat
Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir. Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır.
"Akıllı insanlar kendine güvenir."cümlesinde niteleme sıfatı olan "akıllı" sözcüğü,
"Akıllılar kendine güvenir."cümlesinde "insanlar" isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur.
2) BELİRTME SIFATLARI
İsimleri sayı yönünden tamlayan; yerlerini işaret eden; özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren; onların özelliklerini soran sıfatların tümüne belirtme sıfatları denir. Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini bildirirler:
Bu adam, o adam, şuradaki adam, (herhangi) bir adam, bir (tane) adam, kaçıncı adam, hangi adam?...
Belirtme sıfatları kendi arasında dört gruba ayrılır:
A.İŞARET SIFATLARI
İsimleri işaret ederek belirten ve yerlerini bildiren sıfatlardır. İşaret sıfatlarından bazıları şunlardır:
“bu, şu, o, öteki, beriki, böyle, şöyle...”
Bu soruyu kim cevaplayacak?
Kitabı şu genç almıştı.
O eşyaları nereye götürüyorsun?
Öteki sorulara geçiniz.
Beriki masaları da taşıdık.
Bu kitabı ben aldım.
Şu kitabı verir misin?"
O kitabı getirir misin?"
B.BELGİSİZ SIFATLAR
İsimlerin sayılarını ve miktarlarını kesin olarak değil, yaklaşık, aşağı yukarı, belli belirsiz bildiren sıfatlardır. En çok kullanılanları şunlardır:
“bir, birkaç, birçok, az, çok, biraz, birtakım, bütün, bazı, tüm, her, hiçbir, herhangi bir, kimi...
Bazı işlerde acele edilmeli.
Birkaç arkadaş dışarıda bekliyor.
Hiçbir emek boşa gitmez.
Bütün öğrencileri bahçeye çıkarmışlar.
Her konuda bilgi sahibi olamayız.
Bir gün yine karşılaşırız.
başka / bir / boyut,
kimi insanlar,
bir yaz günü,
bazı sıfatlar
herhangi bir zaman
her soru,
birtakım insanlar,
birkaç kişi,
Birçok seneler geçti; dönen yok seferinden.
tüm insanlar,
bütün varlıklar...
Bunlardan bazılarının belirttiği isimler çoğul eki alamaz, bazılarının tamlananları çoğul olmak zorundadır; bazılarınınki de yerine göre tekil de olabilir, çoğul da.
Bütün insan→ bütün insanlar
Çoğu insan→çoğu bitkiler
Not: Asıl sayı sıfatı olan “bir” ile belgisiz sıfat olan “bir” karıştırılabilir. “Bir” kelimesi kesinlik anlamı taşırsa sayı sıfatı olur. Kesinlik bildirmezse belgisiz sıfat görevini üstlenir.
Bir çiçekle yaz olmaz
bir tane çiçek. asıl sayı sıfatı
Onu bir akşam vakti gördüm.
Herhangi bir akşam vakti belgisiz sıfat
“Birkaç, fazla, her, her bir, herhangi bir, hiçbir...” kelimeleri belgisiz sıfat olduğunda tamlanan tekil olur. Birkaç insan (Doğru) / Birkaç insanlar (Yanlış)
“ Bazı, nice, bütün, tüm, başka...” kelimeleri belgisiz sıfat olduğunda tamlanan çoğul olur. Bazı insanlar (Doğru) / Bazı insan (Yanlış)
“Birtakım” kelimesi “bazı” anlamına gelirse bitişik; bu anlama gelmezse ayrı yazılır. Birtakım insanlar, bunu hâlâ anlayamadı. / Okulumuz bu sene de bir takım elbise verdi.
“Az, çok” kelimeleri isim, sıfat, zarf olarak kullanılabilir. Aza kanaat etmeyen, çoğu bulamaz. (İsim) / Çok çalıştım (Zarf) / Az para verdiler (Sıfat)
“Çok” kelimesi –u ekini alarak belgisiz zamir olur. Öğrencilerin çoğu kaçtı.
C.SAYI SIFATLARI
İsimlerin sayılarını, bölümlerini, sıralarını, parçalarını kesin olarak belirten sıfatlardır. Sayı sıfatlarının çeşitleri şunlardır:
1)Asıl Sayı Sıfatları
İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır.
Her gün iki saat ders çalışır, bir saat de kitap okurum.
Bir ağaç bile bırakmamışlar; kesmişler.
Yüz yıl öncesine geri döndük.
Türkiye nüfusunun yetmiş milyon olduğu söyleniyor.
Beş milyon ton patates
10 cm ip, 2 m kumaş, 100 ton kömür, 3 kg şeker...
* Başında asıl sayı sıfatlarından biri bulunan bir isme çoğul eki getirilmez. ”Beşevler, Altmışevler, Yedi Cüceler, üç aylar, Kırk Haramîler, beş milyonlar, on milyonlar (banknotlarımız)”gibi örnekler bu kurala uymaz.
* Sayı sıfatlarıyla niteleme sıfatları art arda kullanılırsa sayı sıfatı önce gelir:
iki değerli arkadaş, üç kırık cam...
* Her sayı kelimesi sıfat olmaz. Sıfat olabilmesi için ismi nitelemesi gerekir: Altıyı üçe böl. (Her ikisi de isim) / Altı ekmeği üçe böl. (Birincisi sıfat, ikincisi isim)
* Tek” ve “çift” kelimeleri de asıl sayı sıfatıdır: Tek kişi, çift oda...
* Sayılar bazen başka kelimelerle birlikte sıfat olabilir: Beş kilo ceviz.
* Asıl sayı sıfatlarının nitelediği isimler çoğul eki alırsa topluluk anlamı kazanır: Üç Aylar, Yedi Cüceler...
2)Sıra Sayı Sıfatları
İsimlerin sıralarını, derecelerini belirten sıfatlardır. sayı sıfatlarının sonuna –(ı)ncı, -nci, -ncu, -ncü ekleri getirilerek yapılır.
77. yıl, 11’inci bölük, birinci gün, ikinci gelişimiz...
üçüncü kişiler, ikinci katlar...
* “ilk” kelimesi birinci anlamındadır:
İlk (birinci) caddeden sağa dönün.
* “son, sonuncu, ortanca” kelimeleri de sıra sayı sıfatıdır:
son fırsat, ortanca çocuk, sonuncu kişi...
* Sonuncu, ortanca, ilk, son” kelimeleri de sıra sayı sıfatı olarak kabul edilir: Sonuncu adam, ortanca çocuk, ilk sıra....
* Sıra ve derece bildiren kelimeler bazen isim olur. Yarış birincisine bin altın verildi.
3)Üleştirme Sayı Sıfatları
İsimlerin bölümlere ayrıldığını, bölüştürüldüğünü gösteren sıfatlardır. Tam sayıların sonuna “-(ş)er, “-(ş)ar ekleri getirilerek yapılır: Onar lira, beşer yıl...
Üçer kişi, ikişer elma, yedişer kişi, ellişer milyon, birer gün arayla,
* “Teker, çifter, yarımşar” kelimeleri de üleştirme sayı sıfatı olabilir: Çifter sıra, yarımşar pide...
* -ar, -er eklerini alan kelimeler zarf olarak kullanılabilir: İçeriye teker teker girin.
4)Kesir Sayı Sıfatları
İsimlerin, bütünün kaçta kaçı olduğunu gösteren sıfatlardır.
Yüzde bir ihtimal, yarım ekmek, çeyrek (dörtte bir) ekmek, yarıyıl, iki buçuk lira...
* Bu tamlamalarda tamlanan çoğul yapılabilir.
Kardeşlerin üçte bir payları var.
* Tamlayan çoğul yapılıp tamlananla yeri değiştirilebilir:
Yüzde otuz artış düşünülüyor.→Düşünülen artış yüzde otuzlarda.
* Kesir bildiren kelimeler tamlanan durumunda kalırsa isim görevini üstlenir: Kazancımın üçte ikisini buna harcadım.
5)Topluluk Sayı Sıfatları
Bir defada doğan birden fazla kardeşler için kullanılır. Bunlardaki “z” sesi çokluk bildirir.Tamlanan çoğul olabilir.
üçüz bebek, beşiz çocuklar.
D.SORU SIFATLARI
Soru sıfatları, isimlerin nitelik ve niceliklerini soru yoluyla öğrenmeyi amaçlayan, cevapları da herhangi bir sıfat olan kelimelerdir. Soru sıfatlarından bazıları şunlardır:
“ne, nasıl, nice, ne gibi, ne biçim, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne türlü...”
Nasıl şiirleri beğenirsiniz?
Kaçar gün kaldın şehirlerde?
Hangi konuyu işleyeceğiz?
Kaç soru çözmeli günde?
* Soru sıfatları cümleyi soru cümlesi yapar. Bazı durumlarda da yapmaz:
Bu nasıl bir dünya; hikâyesi zor...
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
* Soru sıfatlarıyla da sıfat tamlaması oluşturulur.
Kaç gün sonra geleceksin?
Eve giderken hangi otobüse bineceğiz?
Örnekler
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış şaşarım.
Kaçıncı sınıfta okuyor?
Ne gün geleceğini söyledi mi?
Kaçar kişilik gruplar hâlinde gideceğiz?
Kaçta kaç hisse istersin?
Not: “ne” kelimesi sıfat, zarf ve zamir olarak kullanılabilir.
Ne bakıyorsun? Zarf
Ne almak istiyorsun? Zamir
Ne gün geleceksin? Sıfat
Ne iş yapıyordunuz? sıfat
Bugün ne çalıştık ama. zarf
E.ÜNVAN SIFATLARI
Kişilerin mesleklerini, cinsiyetlerini, makamlarını, lakaplarını belirten sıfatlara unvan sıfatları denir. Bu sıfatlar sadece insan isimlerini niteler. Bazen isimden önce, bazen sonra gelir:
İsmet Bey, Teğmen Kasım, Ali Amca, Hasan Paşa, Ahmet Reis, Doktor Malik, Ayşe Hanım, Çolak Nebi, Öğretmen Harun...
Ünvan bildiren kelimeler bazen isim göreviyle kullanılır:
Kardeşim okuyup avukat olacak.(İsim)
Avukat Burhan, benim kardeşimdir. (Sıfat)
NOT :
1)Bir sıfat, birden fazla ismi niteleyebilir: Tatlı elmalar, şeftaliler, kirazlar...Bu durumda anlatım bozukluluğu olmamalıdır: Tatlı elmalar, şeftaliler, kirazlar, limonlar (Yanlış)
2) Birden fazla sıfat bir ismi niteleyebilir: Tatlı, güzel, kırmızı elma...
|
